Przysłowia polskie i ich znaczenie. Sprawdź, czy je już znasz!

Nauka języka polskiego jako obcego sprowadza się nie tylko do poznawania zasad gramatycznych, doskonalenia wymowy, uczenia się czytania ze zrozumieniem, czy konsekwentnego poszerzania zasobu słownictwa. Istotną rolę odgrywa również zdobywanie wiedzy dotyczącej czynników kształtujących kulturę w Polsce.

Do tej kategorii zalicza się między innymi informacje o tym, jakie są najpopularniejsze przysłowia polskie i ich znaczenie. Przez to, że dotyczą one różnych sfer ludzkiego życia, można pogrupować je według różnych kryteriów – są przysłowia o zwierzętach, zimie i innych porach roku, pieniądzach, zdrowiu, miłości i pozostałych uczuciach, czy miesiącach. Widać więc, że zwracają one uwagę na wiele aspektów naszej codziennej egzystencji. Już teraz sprawdź najbardziej charakterystyczne przykłady takich porzekadeł i mądrości ludowych oraz wskazówki dotyczące prawidłowego rozumienia przekazu, jaki niosą za sobą te zwroty.

Co to jest przysłowie?

Przysłowia to sformułowania wyrażające uniwersalne, ogólne treści, przyjmujące zwykle postać jednozdaniowego stwierdzenia, komentarza, wskazówki, przestrogi, nakazu, zakazu albo ponadczasowej myśli. Uznaje się je za ważny element tożsamości narodowej, często powtarzany i utrwalony zwłaszcza w tradycji ustnej. Pierwsze przysłowia polskie i ich znaczenie – wskazuje się, że początki stosowania takich sformułowań sięgają średniowiecza. To, które uznawane jest za najstarsze, w tłumaczeniu z łaciny na język polski brzmi: „Kiedy się łyka drą, wtedy je drzyj”. W większości przypadków wywodzą się one z wierzeń, zabobonów, obyczajów, oraz tradycji.

Natomiast na kreowane współcześnie przysłowia polskie oddziałują różne anegdoty i dowcipy, ale też content generowany przez środki masowego przekazu. Najczęściej powstają one anonimowo (tylko czasem ich autorstwo można przypisać konkretnej osobie), przyjmują postać krótkich haseł, które łatwo zapadają w pamięć (na przykład dzięki obecności rymów). Charakterystyczna jest ich alegoryczność, powtarzalność oraz sens moralny. Gromadzeniem przysłów, badaniem ich pochodzenia oraz tłumaczeniem ich sensu zajmuje się przysłowioznawstwo (inaczej paremiologia lub paremiografia).

Przysłowia o zwierzętach

Dużą popularnością cieszą się chociażby porzekadła, w których główną rolę odgrywają zwierzęta. Przysłowia polskie i ich znaczenie – sprawdź przykłady ze wskazanej tematyki:

• „Zdrowy jak ryba” – Ktoś jest w świetnej kondycji fizycznej, bez problemów zdrowotnych.
• „Wybierać się jak sójka za morze” – Odkładać coś na później i nigdy nie doprowadzać do końca.
• „Jedna jaskółka wiosny nie czyni” – Jeden pozytywny sygnał nie oznacza jeszcze trwałej zmiany.
• „Kupić kota w worku” – Kupić coś bez wcześniejszego sprawdzenia, co może prowadzić do rozczarowania.
• „Lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu” – Lepiej mieć coś pewnego, choć mniejszego, niż ryzykować większą stratę.
• „Darowanemu koniowi się w zęby nie zagląda” – Nie należy krytykować prezentu ani narzekać na jego jakość.
• „Gdy kota nie ma, myszy harcują” – Gdy nie ma nadzoru, ludzie robią, co chcą.
• „Gdyby kózka nie skakała, to by nóżki nie złamała” – Nadmierna brawura prowadzi do przykrych konsekwencji.
• „Wysoki jak brzoza, a głupi jak koza” – Wzrost nie idzie w parze z inteligencją.
• „Dobra krowa chłopu dzieci chowa” – Cenne rzeczy lub osoby przynoszą korzyści przez długi czas.
• „Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje” – Kto dużo mówi o swoich sukcesach, często niewiele osiąga.
• „Pies ogrodnika – sam nie zje i drugiemu nie da” – Ktoś nie chce czegoś użyć, ale też nie pozwala innym.
• „Na bezrybiu i rak ryba” – W trudnej sytuacji trzeba zadowolić się tym, co jest.
• „Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka” – Kto często oszukuje, w końcu sam zostanie oszukany.
• „Patrzeć jak wół na malowane wrota” – Patrzeć na coś bez zrozumienia lub z osłupieniem.
• „Jeśli wejdziesz między wrony, musisz krakać, jak i one” – Trzeba dostosować się do otoczenia, w którym się przebywa.

Przysłowia o zimie

Polskie przysłowia odnoszą się także do następujących po sobie pór roku. Wiele takich utartych zwrotów dotyczy chociażby zimy. Wskazują one, czy mróz i śnieg będzie towarzyszył ludziom jeszcze przez długi czas, czy też nadejdzie rychłe ocieplenie i przyroda obudzi się do życia. Oto lista tych najpopularniejszych i najbardziej zapadających w pamięć:

• „Im więcej zimą wody, tym więcej wiosną pogody” – Jeśli zima jest deszczowa, wiosna będzie słoneczna.
• „Gdy w zimie nie było śniegu, to go wiele spadnie w kwietniu” – Brak śniegu zimą zapowiada śnieżną wiosnę.
• „Jak w zimie piecze, to w lecie ciecze” – Jeśli zima jest mroźna, lato będzie deszczowe.
• „Gdy zima mocno rzeki lodem ścina, wiele ciężarnych ma w ten rok syna” – Mroźna zima wróży wzrost liczby narodzin chłopców.
• „Kiedy ptaki w zimę śpiewają, to w maju im dzioby pozamarzają” – Ciepła zima oznacza możliwe przymrozki wiosną.
• „Zima bez śniegu – lato bez chleba” – Brak śniegu zimą zapowiada nieurodzajne lato.
• „Gdy nie wymrozi zima, sierpień zbierać co nie ma” – Jeśli zima nie będzie mroźna, plony w sierpniu będą słabe.
• „Gdy woda zimą w rzekach hucz, to na wiosnę mróz dokuczy” – Dużo wody w rzekach zimą zapowiada mroźną wiosnę.
• „Gdy się woda ścina i u gęsi pierś biała, będzie zima stała” – Jeśli woda szybko zamarza, a gęsi mają jasne pióra, zima będzie długa i mroźna.
• „W pierwszym tygodniu grudnia, gdy pogoda stała, będzie zima długo biała” – Stabilna pogoda na początku grudnia zapowiada śnieżną i długą zimę.
• „Późna zima długo trzyma” – Jeśli zima zaczyna się późno, to potrwa dłużej niż zwykle.

Przysłowia o pieniądzach

Opisując przysłowia polskie i ich znaczenie nie można pominąć również tych wyrażeń, które mówią o pieniądzach. Oto one:

• „Czas to pieniądz” – Czas jest cenny jak pieniądze, więc nie warto go marnować.
• „Grosz do grosza, a będzie kokosza” – Oszczędzając nawet małe kwoty, można zgromadzić dużą sumę.
• „Nie wszystko da się kupić za pieniądze” – Pieniądze nie gwarantują wartości niematerialnych, jak zdrowie czy miłość.
• „Pieniądze szczęścia nie dają” – Bogactwo nie zapewnia prawdziwego zadowolenia i spełnienia.
• „Inteligencję człowieka można zobaczyć w tym, jak zarabia pieniądze. Jego mądrość w tym, jak je wydaje” – Sposób zarabiania świadczy o sprycie, a sposób wydawania o rozsądku.
• „Gdy pieniędzy wiele, wokół przyjaciele” – Bogactwo przyciąga ludzi, ale często tylko dla korzyści.
• „Lepszy wróg za darmo niż przyjaciel za pieniądze” – Fałszywa przyjaźń oparta na interesach jest gorsza niż otwarta wrogość.
• „Kiedy nie wiadomo, o co chodzi, to chodzi o pieniądze” – W wielu sytuacjach kluczową rolę odgrywa finansowy interes.
• „Pieniądz dobry sługa, ale zły przewodnik” – Pieniądze są użyteczne, ale nie powinny kierować życiem człowieka.
• „Dobry zwyczaj – nie pożyczaj. Jeszcze lepszy – nie oddawaj” – Pożyczanie pieniędzy może prowadzić do problemów, a brak spłaty do konfliktów.
• „Pożycz człowiekowi pieniądze, kupisz sobie wroga” – Pożyczki często psują relacje międzyludzkie.
• „Nie rozumie nędzy, kto pełen pieniędzy” – Bogaci ludzie często nie pojmują problemów biedniejszych.
• „Pieniądz robi pieniądz” – Mając kapitał, łatwiej pomnażać bogactwo.
• „Pieniądz nie śmierdzi” – Źródło dochodu nie ma znaczenia, liczy się tylko efekt finansowy.

Przysłowia o zdrowiu

Często mówi się, że największą wartością w życiu człowieka jest zdrowie. Dlatego też ta kwestia jest poruszana w przysłowiach. Na tej liście można wskazać chociażby następujące sformułowania:

• „W zdrowym ciele zdrowy duch” – Dobra kondycja fizyczna sprzyja dobremu samopoczuciu psychicznemu.
• „Sport to zdrowie” – Aktywność fizyczna poprawia zdrowie i kondycję organizmu.
• „Zimna woda zdrowia doda” – Hartowanie organizmu zimną wodą wzmacnia odporność i zdrowie.
• „Kto nie wyda na kucharza, ten wyda na lekarza” – Zdrowa dieta jest tańsza niż leczenie chorób wynikających ze złego odżywiania.
• „Wiele słuchaj, mało mów, jeśli chcesz, abyś był zdrów” – Nadmierne gadanie może prowadzić do stresu i konfliktów, co szkodzi zdrowiu.
• „Jedno jabłko dziennie trzyma doktora z dala ode mnie” – Regularne jedzenie owoców wspomaga zdrowie i zmniejsza ryzyko chorób.
• „Śmiech to zdrowie” – Śmiech wzmacnia odporność, poprawia nastrój i redukuje stres.,
• „Co za dużo, to niezdrowo” – Nadmiar nawet dobrych rzeczy może szkodzić organizmowi.
• „Pijąc cudze zdrowie, psujemy własne” – Nadmierne spożywanie alkoholu szkodzi zdrowiu.
• „Kto zdrowia nie szanuje, ten na starość żałuje” – Zaniedbywanie zdrowia w młodości prowadzi do problemów na starość.
• „Zdrowy umysł jest tak samo ważny, jak zdrowe ciało” – Kondycja psychiczna jest równie istotna jak fizyczna.
• „Czym się strułeś, tym się lecz” – Czasem to, co zaszkodziło, może być też lekarstwem.
• „Twoje zdrowie to inwestycja, a nie wydatek” – Dbanie o zdrowie przynosi długofalowe korzyści.
• „Chcesz być zdrowy, nie stroń nigdy od wody” – Regularne picie wody wspomaga organizm i poprawia zdrowie.

Przysłowia o miłości

Czym byłoby życie bez miłości? Czy miałoby sens? Dlaczego to uczucie jest aż tak ważnym aspektem naszego człowieczeństwa? Wiele na ten temat mówią przysłowia polskie i ich znaczenie:

• „Kocha się nie za coś, lecz pomimo wszystko” – Prawdziwa miłość nie zależy od zalet drugiej osoby, ale trwa mimo wad i trudności.
• „Prawdziwe kochasz wtedy, kiedy nie wiesz dlaczego” – Miłość jest irracjonalna i nie wymaga logicznych powodów.
• „Zakochani mają oczy, a nie widzą, mają uszy, a nie słyszą” – Miłość sprawia, że ignorujemy wady ukochanej osoby.
• „W miłości jeden ślepnie, drugi głupieje” – Miłość odbiera rozsądek i prowadzi do nieracjonalnych zachowań.
• „Stara miłość nie rdzewieje” – Silne uczucie może przetrwać nawet po latach.
• „Miłość dodaje skrzydeł” – Zakochanie daje energię i poczucie szczęścia.
• „Żar prawdziwej miłości nigdy nie gaśnie” – Jeśli miłość jest szczera, nie osłabnie z czasem.
• „Miłość stała cuda działa” – Prawdziwe uczucie potrafi pokonać wszelkie trudności.
• „Bez miłości, jak bez słońca – przeżyć trudno” – Miłość jest niezbędna do szczęścia, tak jak słońce do życia.
• „Miłość zdrowy rozsądek odejmuje”– Zakochani często podejmują nierozsądne decyzje.
• „Miłość jest ślepa” – Uczucie sprawia, że nie dostrzegamy wad ukochanej osoby.
• „Gdzie miłość panuje, tam niewiele brakuje” – Jeśli jest miłość, inne rzeczy stają się mniej ważne.
• „Serce nie sługa” – Nie można zmusić się do miłości ani jej kontrolować.
• „Miłość jest największą nagrodą za miłość” – Prawdziwe, odwzajemnione uczucie to największe szczęście.

Przysłowia o miesiącach

Są również porzekadła związane z upływającym czasem, który wyraźnie obrazują wyrywane kolejno kartki z kalendarza oraz mądrości ludowe odnoszące się do cykliczności i życia zgodnego z rytmem natury. Przysłowia polskie o miesiącach zwykle nawiązują do zjawisk atmosferycznych oraz opisują zmiany zachodzące w przyrodzie, a więc świecie roślin i zwierząt – zapoznaj się z tymi najpopularniejszymi:

• STYCZEŃ – „Styczeń mrozi, lipiec skwarem grozi” (Mroźna zima zapowiada gorące lato), „Jak styczeń zachlapany to lipiec zapłakany” (Deszczowy styczeń oznacza mokry lipiec),
• LUTY – „Idzie luty, podkuj buty” (Luty bywa mroźny, więc trzeba się dobrze przygotować), „Gdy bez wiatrów luty chodzi, w kwietniu wicher nie zawodzi” (Spokojna pogoda w lutym zapowiada wietrzny kwiecień),
• MARZEC – „W marcu jak w garncu” (Pogoda w marcu jest bardzo zmienna), „Ile w marcu dni mglistych, tyle w żniwa dni dżdżystych” (Dużo mgieł w marcu oznacza deszczowe żniwa),
• KWIECIEŃ – „Kwiecień plecień, bo przeplata – trochę zimy, trochę lata” (W kwietniu zdarzają się zarówno zimne, jak i ciepłe dni), „Pogody kwietniowe – słoty majowe” (Jeśli kwiecień jest ładny, maj może być deszczowy),
• MAJ – „Gdy kukułka kuka w maju, spodziewaj się urodzaju” (Jeśli kukułka odzywa się w maju, plony będą dobre), „Gdy się maj z grzmotem odezwie na wschodzie, rok sprzyja sianiu i zbożu w urodzie” (Burze majowe na wschodzie wróżą dobre plony),
• CZERWIEC – „Czerwiec mokry po zimnym maju, chłopom w jesieni będzie jak w raju” (Deszczowy czerwiec po zimnym maju zapewnia dobre zbiory), „Od czerwca dużo zależy, czy żniwa będą jak należy” (Pogoda w czerwcu wpływa na plony),
• LIPIEC – „Kiedy lipiec daje deszcze, długie lato będzie jeszcze” (Jeśli w lipcu pada, lato potrwa długo), „Upały lipcowe, mrozy styczniowe” (Gorący lipiec zapowiada mroźny styczeń),
• SIERPIEŃ – „Kiedy sierpień wrzos rozwija – jesień krótka, szybko mija” (Jeśli wrzosy wcześnie zakwitną, jesień będzie krótka), „Gdy w dni sierpnia spieka wszędzie, tedy długa zima będzie” (Upalny sierpień oznacza długą zimę), „Czego sierpień nie dowarzy, tego wrzesień nie doparzy” (Jeśli sierpień był niekorzystny dla plonów, wrzesień tego nie nadrobi),
• WRZESIEŃ – „Gdy we wrześniu grzybów brak – niezawodny zimy znak” (Brak grzybów we wrześniu zapowiada ostrą zimę), „Gdy wrzesień z pogodą zaczyna, zwykle przez miesiąc pogoda się trzyma” (Ładny początek września oznacza stabilną pogodę przez cały miesiąc),
• PAŹDZIERNIK – „Gdy październik z wodami, grudzień z wiatrami” (Deszczowy październik zapowiada wietrzny grudzień), „Gdy październik ze śniegiem przybieży, na wiosnę długo śnieg na polach leży” (Śnieg w październiku oznacza długą zimę),
• LISTOPAD – „Gdy w listopadzie liść na szczytach drzew się trzyma, to w maju na nowe liście spadnie jeszcze zima” (Jeśli liście długo utrzymują się na drzewach, w maju mogą jeszcze być przymrozki), „Słońce listopada mrozy zapowiada” (Dużo słońca w listopadzie oznacza mroźną zimę), „Deszcze listopadowe budzą wiatry zimowe” (Dużo deszczu w listopadzie zwiastuje wietrzną zimę),
• GRUDZIEŃ – „Grudzień zimny, śniegiem przykryty, daje rok w zboże obfity” (Mroźny i śnieżny grudzień zapowiada dobre plony), „Grudzień z grzmotami, rok z wiatrami” (Grzmoty w grudniu oznaczają wietrzny rok), „Czwarty grudzień jaki, cały grudzień taki, piąty grudzień – stycznia czyni znaki, szósty grudzień luty przepowiada, siódmy grudzień nam o marcu gada” (Pogoda w pierwszych dniach grudnia zapowiada warunki atmosferyczne kolejnych miesięcy).

Najbardziej znane przysłowia

Przysłowia często dotyczą również codziennych sytuacji, odzwierciedlają uniwersalne prawdy i tradycyjne mądrości.  Oto kilka przykładów takich przysłów:

• „Apetyt rośnie w miarę jedzenia” – Im więcej mamy, tym bardziej chcemy jeszcze więcej.
• „Baba z wozu, koniom lżej” – Gdy ktoś odchodzi, reszcie bywa łatwiej.
• „Biednemu zawsze wiatr w oczy” – Osoby w trudnej sytuacji często spotykają kolejne przeciwności losu.
• „Broda mędrcem nie czyni” – Wygląd nie świadczy o mądrości.
• „Cel uświęca środki” – Dla osiągnięcia ważnego celu można usprawiedliwić kontrowersyjne działania.
• „Ciekawość to pierwszy stopień do piekła” – Nadmierna ciekawość może prowadzić do kłopotów.
• „Co dwie głowy, to nie jedna” – Wspólne działanie przynosi lepsze efekty.
• „Co kraj, to obyczaj” – W różnych miejscach panują odmienne zwyczaje.
• „Czas to pieniądz” – Czas jest cenny i należy go dobrze wykorzystywać.
• „Człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi” – Człowiek planuje, ale ostateczny rezultat nie zawsze zależy od niego.
• „Darowanemu koniowi w zęby się nie zagląda” – Nie powinno się narzekać na prezent.
• „Dla chcącego nic trudnego” – Jeśli ktoś naprawdę czegoś pragnie, znajdzie sposób, by to osiągnąć.
• „Dobrymi chęciami jest piekło wybrukowane” – Same dobre intencje nie wystarczą, liczą się czyny.
• „Hulaj dusza – piekła nie ma” – Brak konsekwencji skłania do beztroskiego zachowania.
• „Indyk myślał o niedzieli, a w sobotę łeb mu ścięli” – Nie warto planować zbyt daleko, bo los może nas zaskoczyć.
• „Jak cię widzą, tak cię piszą” – Ludzie oceniają innych na podstawie wyglądu i pierwszego wrażenia.
• „Kłamstwo ma krótkie nogi” – Oszustwo szybko wychodzi na jaw.
• „Kuć żelazo, póki gorące” – Trzeba działać w odpowiednim momencie.
• „Łaska pańska na pstrym koniu jeździ” – Przychylność władzy lub przełożonych bywa kapryśna.
• „Mądry Polak po szkodzie” – Często uczymy się dopiero na własnych błędach.
• „Na złodzieju czapka gore” – Osoba winna sama zdradza się swoim zachowaniem.
• „Nie taki diabeł straszny, jak go malują” – Coś, co wydaje się groźne, w rzeczywistości może być mniej straszne.
• „Od piwa głowa się kiwa” – Nadmiar alkoholu prowadzi do upojenia.
• „Robota nie zając, nie ucieknie” – Nie trzeba się spieszyć z pracą, bo nigdzie nie zniknie.
• „Skleroza nie boli, ale nachodzić się trzeba” – Zapominalstwo jest uciążliwe, ale nie bolesne.
• „Stara miłość nie rdzewieje” – Dawne uczucia mogą odżyć nawet po długim czasie.
• „Ten się śmieje, kto się śmieje ostatni” – Prawdziwy zwycięzca cieszy się na końcu.
• „Uderz w stół, a nożyce się odezwą” – Aluzja lub temat rozmowy często zdradzają winnego.
• „Wilk syty i owca cała” – Znaleziono rozwiązanie, które nikogo nie krzywdzi.
• „Wysoki jak brzoza, a głupi jak koza” – Wzrost nie idzie w parze z inteligencją.
• „Zapomniał wół, jak cielęciem był” – Ktoś zapomina, że sam kiedyś był w podobnej sytuacji.

Przysłowia polskie ludowe

Można spotkać się ze stwierdzeniem, że przekazywane z pokolenia na pokolenie porzekadła ludowe, typowe dla ludności zamieszkującej dany region, są mądrością narodu i swego rodzaju skarbnicą, ponieważ wywodzą się tradycji, nabywanej przez lata wiedzy, obserwacji życia i zachodzących w nim zjawisk oraz doświadczenia gromadzonego na przestrzeni mijającego czasu. To pakiet dość ważnych informacji na temat konkretnego języka.

Bez względu na to, czy na co dzień wykorzystuje się potencjał drzemiący w tych wyrażeniach, czy też nie, warto przynajmniej z czystej ciekawości poznać podstawowe przysłowia polskie i ich znaczenie, aby w razie takiej potrzeby, poprawnie je zastosować – w końcu wiele z nich jest nadal aktualnych.

SEKCJA FAQ

Jakie są najpopularniejsze polskie przysłowia?

Do najpopularniejszych polskich przysłów należą: „Lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu”, „Co ma wisieć, nie utonie” albo „Nie chwal dnia przed zachodem słońca”. Są one często używane w codziennej mowie i przekazują uniwersalne mądrości życiowe.

Jakie są śmieszne polskie przysłowia?

Niektóre polskie przysłowia mają humorystyczny wydźwięk, jak np. „Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść” lub „Baba z wozu, koniom lżej”. Często łączą one mądrość ludową z zabawną obserwacją rzeczywistości, bawią swoją dosadnością i obrazowością.

Jakie są najstarsze polskie przysłowia?

Najstarsze znane przysłowie polskie (zapisane w 1407 roku) brzmi: „Kiedy się łyka drą, wtedy je drzyj”, oznaczające, że należy wykorzystywać odpowiedni moment na wykonanie danej czynności (chłopi polscy nosili obuwie z łyka lipowego, które trzeba wyrabiać wiosną).